Các nhà kinh tế và chính trị gia thường chỉ trích người tiêu dùng và doanh nhân vì thiếu lý trí khi hành vi của họ không phù hợp với lý thuyết kinh tế. Mặc dù lãi suất duy trì ở mức thấp và các gói kích thích tài chính được tung ra mạnh mẽ, nhu cầu tiêu dùng vẫn trầm lắng, còn doanh nghiệp thì hoãn lại các quyết định đầu tư. Một số chuyên gia thậm chí còn gọi đó là “phi lý tính”, hàm ý rằng con người đang hành động theo cách có thể gây tổn hại cho nền kinh tế.
Tuy nhiên, hành vi như vậy chỉ có vẻ phi lý từ góc nhìn hẹp của kinh tế học thuần túy. Trên thực tế, con người sống trong một xã hội phức tạp, đa chiều, nơi hoạt động kinh tế dù quan trọng, nhưng không phải là yếu tố duy nhất chi phối hành vi.
Doanh nhân hoàn toàn lý trí khi chọn không mở rộng đầu tư, ngay cả với nguồn vốn giá rẻ, nếu triển vọng thị trường chưa đủ rõ ràng. Nếu điều này mâu thuẫn với lý thuyết kinh tế, thì có lẽ chính lý thuyết đó cần được hiệu chỉnh.
Người tiêu dùng cũng vậy: họ không đơn thuần là “tác nhân kinh tế”, mà còn là những con người với trách nhiệm gia đình, rủi ro nghề nghiệp, và những dự tính dài hạn. Trong giai đoạn khủng hoảng, việc ưu tiên tiết kiệm thay vì chi tiêu là lựa chọn hợp lý, đặc biệt khi đối diện nguy cơ thất nghiệp, bệnh tật hoặc chi phí tương lai cho giáo dục và chăm sóc người thân. Đây không phải là “phi lý”, mà là phản ứng hợp lý trước bất định.
Bên cạnh đó, bản chất của tiêu dùng đã thay đổi. Ở nhiều nền kinh tế phát triển, mức sống vật chất cơ bản đã được thỏa mãn; tiêu dùng ngày nay chủ yếu hướng đến mong muốn hơn là nhu cầu thiết yếu. Những mong muốn này có thể trì hoãn hoặc từ bỏ mà không tạo ra cảm giác thiếu hụt đáng kể. Do đó, cắt giảm chi tiêu giờ đây chỉ đồng nghĩa với việc giảm bớt tiện nghi – chứ không phải là đánh đổi sinh tồn.
Thực tế này khiến các chính sách kinh tế truyền thống nhằm kích cầu tiêu dùng thường phát huy tác dụng hạn chế. Không phải vì con người thiếu lý trí, mà ngược lại: họ đang hành động một cách có lý trí hơn bao giờ hết – thận trọng, cân nhắc dài hạn và vượt ra ngoài khuôn khổ dự báo của các mô hình kinh tế cổ điển.
Viện Nghiên cứu Phát triển Lãnh đạo Chiến lược biên dịch từ Malik Letter, số 36 tháng 9.2025
Tham khảo các cuốn sách thuộc Bộ sách Thực hành Quản lý hiệu quả của GS. Fredmund Malik
Quản lý: Những điều cốt lõi
Đi trong thế giới mơ hồ: Cần phải quản lý, quản trị và lãnh đạo tổ chức như thế nào?
Chiến lược: Định hướng trong một Thế giới Mới phức hợp
Chính sách và Quản trị Công ty hiện đại: Để các tổ chức tự điều chỉnh và thích ứng
———————————————
VIỆN NGHIÊN CỨU PHÁT TRIỂN LÃNH ĐẠO CHIẾN LƯỢC
Con đường đúng, tương lai sáng
🏢Địa chỉ: 266 Lạc Long Quân, Phường Tây Hồ, Hà Nội
🌐Website: sleader.vn
📧Email: [email protected]
📖Tiki: https://tiki.vn/cua-hang/sleader
📞Hotline: 0965 965 368 / 0969 753 688 / 024 3201 1519
📱Zalo: Viện Lãnh đạo chiến lược Sleader/ 0969 753 688
